آموزه های تاریخی سقوط نفت

باید پذیرفت جهان در آستانه عصر تازه ای ست که برخلاف تبلیغات و گزارش رسانه ها، با مازاد و فوران انرژی، روبرو است. تقاضای بازار، تکافوی انرژی عرضه شده را ندارد و عرضه کنندگان سنتی و اصطلاحا «ارزان قیمت انرژی» یک به یک بر اساس مشکلات پیش آمده، گرفتار شده و در نهایت به نفع عرضه کنندگان گران قیمت، به نوعی از بازار انرژی کنار رفته اند. در چنین شرایطی ریسک های امنیتی نه فقط عربستان، بلکه منطقه خلیج فارس که مهمترین تامین کننده انرژی برای آسیا است را هم تهدید می کند.

از میانه دهه هفتاد میلادی (پنجاه خورشیدی) حمایت های دولتی آمریکا برای روش های اصطلاحا پیشرفته برای استخراج آنچه موسوم به «نفت فشرده» است، آغاز می شود که در نتیجه آن، ذهنیت استقلال آمریکا در حوزه انرژی از این تاریخ، وارد فاز جدیدی می شود.

 استقلال در حوزه انرژی، آمریکایی ها را ترغیب به سرمایه گذاری در استخراج نفت و گاز در حوزه های «شیل، ماسه و ...» می کند که مجموعا آن ها را «فشرده» می خوانند و در مقابل، چاه های سنتی قرار دارند که به «نفت مرسوم» (conventional) شناخته می شوند.

حوزه فشرده، به دلیل گران تر بودن و البته جوان تر بودن صنعت تجهیزات استخراجی در آن، نیاز به سرمایه گذاری های عظیمی داشته که ثمره آن در سال ۲۰۱۶، ملموس شده است. از سوی دیگر، جذب سرمایه در حوزه نفت و گاز فشرده، زمانی معنادار و دارای توجیه اقتصادی است که قیمت «نفت مرسوم» به قدری گران باشد که بتواند سرمایه گذاری در حوزه جایگزین (آلترناتیو) را دارای جذابیت کند.  

طی نیم قرن اخیر، ادواری دیده می شود که تحرکات سیاسی مستقیم و غیرمستقیم منجر به شوک های قیمتی برای بازار نفت شده، بطوری که عرضه این کالا محدود شده و در پی آن به دنبال سطح حمایتی ایجاد شده، قیمت نفت با رشد مواجه شده است.  

در خلال ادوار مورد اشاره، کشورها و مناطق عمده تولید کننده نفت، دچار بحران هایی شده اند که سبب شده یا سرمایه گذاری برای تقویت چاه های نفت و پروژه های جدید استخراج نیمه کاره بماند، یا عملا امکان بهره برداری، میسر نباشد. بدین ترتیب عرضه نفت خصوصا در بخش خاورمیانه، دچار نوسانات کاهشی شده و مجموع تولیدات در سطحی بسیار کمتر از پتانسیل ها، باقی مانده است.

با مرور تاریخی سیر روند تحولات و بررسی نقاط عطف در بازار نفت در ایران، می توانیم انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ را به عنوان سرآغاز تحولات قابل توجه مدنظر قرار دهیم، چرا که متعاقب آن، دشمنی های گسترده منطقه ای و جهانی که در راس آن ها جنگ تحمیلی هشت ساله بوده، بروز کرد.

مجموعه این جریانات سبب شده در پنجاه سال گذشته، تولیدات نفت ایران شاهد سقوط تاریخی از نقطه اوج ۶.۵ میلیون بشکه در روز باشد. ادامه روند کاهشی تولیدات تا اواسط دهه ۸۰ شمسی ادامه داشته و تنها توانسته در سال ۱۳۸۴، تولیدات نفت ایران بعد از سال های طولانی افت شدید، تنها به سطح ۴ میلیون بشکه در روز، افزایش یابد. پس از آن نیز با انواع تحریم های یکطرفه آمریکا و برخی متحدان اروپایی، تولیدات نفت مجددا به سطح کمتر از ۳ میلیون بشکه در روز،کاهش می یابد.

علاوه بر ایران، دیگر تولیدکننده بزرگ منطقه، عراق است که پتانسیل تولید ۱۲ میلیون بشکه نفت روزانه را دارد. کشوری که سال ها در آتش جنگ افروزی های «صدام حسین» سوخت و پس از آن نیز با حمله نظامی آمریکا به این کشور، روند بحرانی و بی ثباتی، طولانی مدت خود را آغاز کرد. در پی این بحران ها بود که سطح تولیدات اخیر این کشور به زحمت از مرز ۴.۵ میلیون بشکه در روز، عبور کرده است.

ونزوئلا، دیگر تولیدکننده سنتی نفت دنیاست که می توان تراژدی تاریخی سقوط تولیدات را برای آن هم مشاهده کرد. علاوه بر کشورهای یادشده، تنها در بین سال های ۲۰۰۰ الی ۲۰۱۷ میلادی، تولید و عرضه نفت از سوی سایر کشورهای تولیدکننده، کاهشی در حدود ۹ میلیون بشکه در روز، داشته است.

             جدول تولیدات تولیدکنندگان نفت (۲۰۱۷-۲۰۰۰)            واحد: میلیون بشکه

کشور	تولیدات ۲۰۰۰	تولیدات ۲۰۱۷	کاهش تولید
مکزیک	۳.۴	۲.۲	۱.۲
نروژ	۳.۲	۱.۹	۱.۳
ونزوئلا	۳.۲	۱	۲.۲
انگلستان	۲.۶	۱	۱.۶
لیبی	۱.۴۷	۰.۸۷	۰.۶
اندونزی	۱.۴۴	۰.۸۴	۰.۶
استرالیا	۰.۷	۰.۳	۰.۴
سوریه	۰.۵۲۵	۰.۰۲۵	۰.۵
یمن	۰.۴۲۵	۰.۰۲۵	۰.۴
آرژانتین	۰.۷۷	۰.۵۷	۰.۲

با این مقدمه دومینوی سقوط تولیدکنندگان اصلی نفت، باید تاکید کرد که به لطف تحولات سیاسی، رویای استقلال آمریکای شمالی در حوزه انرژی با پیوند سه متحد شامل آمریکا، کانادا و مکزیک، محقق شده است. اما برنامه ریزی های آمریکایی، نشان می دهد آن ها علاوه بر استقلال، بدنبال ایجاد توان صادراتی در حامل های انرژی نیز هستند، امری که از سال ۲۰۱۷ نیز، محقق شده است. توان صادراتی برای این منطقه، با دو شرط اساسی شامل قیمت های بالای نفت متناسب با قیمت تمام شده «نفت فشرده» و ایجاد ظرفیت در چین و هند برای خرید نفت از آمریکا، امکان پذیر است. در عین حال باید توجه داشت که با موضوع گرم شدن کره زمین و کنار رفتن تدریجی ذغال سنگ در اروپا، تقاضای گاز طبیعی نیز تقویت شده که شکل عظیم تر آن را نیز در هند با تاخیر، مشاهده خواهیم کرد.

                                                                               نمودار روند تاریخی تحولات بازار نفت طی نیم قرن اخیر (۲۰۲۰-۱۹۵۰ میلادی)

هر چند در این مسیر، آمریکا و همسایگانش بی رقیب نیستند. روسیه، جدی ترین رقیب آمریکا در موضوع صادرات انرژی بوده و پس از آن رقبای جدی چون عربستان، ایران، قطر و کویت قرار دارند.

عربستان پیش تر، در سال ۱۳۹۳ نیز با کاهش ناگهانی و شدید قیمت نفت، یکبار به طور جدی توان بازیگری خود را به رخ آمریکا کشیده بود. این بار نیز، نوع خاصی از همکاری را با روسیه نشان داده، به طوری که با عدم توافق در اجلاس اوپک پلاس، به نوعی برنامه ریزهای آمریکایی را با چالش جدی مواجه ساخته اند و جنگ قیمتی را به جنگ «سهم از بازار»، تغییر داده اند.

احتمالا هنوز هم میانگین بهای تمام شده و قیمت سر به سر «تولیدات نفت و گاز فشرده» بصورت یک ابهام بزرگ، باقی مانده باشد. اما به نظر می رسد سعودی ها این بار با اتخاذ استراتژی خاص همکاری با روسیه، می خواهند برنامه آمریکا را حتی برای استقلال در حوزه انرژی با چالش جدی، مواجه سازند. با توجه به روند ۵۰ سال تاریخ نفت، بعید به نظر می رسد این رقابت بدون تنش و با آرامش، به پایان برسد. روسیه، عربستان و آمریکا؛ سه ضلع اصلی این رقابت هستند که با توجه به تضاد منافع و رقابت های منطقه ای، شاید بزرگترین ریسک، متوجه عربستان و منطقه خلیج فارس باشد.

باید پذیرفت جهان در آستانه عصر تازه ای ست که برخلاف تبلیغات و گزارش رسانه ها، با مازاد و فوران انرژی، روبرو است. تقاضای بازار، تکافوی انرژی عرضه شده را ندارد و عرضه کنندگان سنتی و اصطلاحا «ارزان قیمت انرژی» یک به یک بر اساس مشکلات پیش آمده، گرفتار شده و در نهایت به نفع عرضه کنندگان گران قیمت، به نوعی از بازار انرژی کنار رفته اند. در چنین شرایطی ریسک های امنیتی نه فقط عربستان، بلکه منطقه خلیج فارس که مهمترین تامین کننده انرژی برای آسیا است را هم تهدید می کند.

• دکتر سیدمحمد هاشمی نژاد، مدیرعامل گروه مالی ساتا